Het is een vrij gedrongen vogeltje en zowel mannetjes als vrouwtjes hebben een opvallende bruinrode tot oranje keel. De staart is roodbruin, de rug bruin en de buik lichtgekleurd. De zang is het hele jaar te horen. Hij begint 's ochtends te zingen als het nog donker is. Bij gevaar stoot hij de kreet 'tsik' uit. Een bijzonderheid van de roodborst is dat ook de vrouwtjes zingen, vooral in de herfst. Jonge vogels hebben een gespikkelde kop en borst. Het vogeltje is 14 cm lang.

Tegen soortgenoten zijn zowel mannetjes als vrouwtjes heel agressief. Zowel in de zomer als in de winter verdedigen zij hun territorium fel. Daarom leven de roodborstjes veelal solitair. Omdat de meeste vogels zichzelf niet herkennen in hun spiegelbeeld zijn ze ook agressief tegen hun eigen spiegelbeeld, zoals een weerspiegeling in venster van een huis. Dit kan ertoe leiden dat ze in het broedseizoen hun eigen broedsel verwaarlozen. Het kinderliedje van Jan Goeverneur,[4] waarin een roodborst tegen het raam tikt om erin te mogen, is gebaseerd op dit gedrag, dat dus niet bedoeld is om kruimeltjes brood te krijgen.

Het roodborstje eet voornamelijk op de grond levende insecten (vooral kevers) en slakken, wormen en spinnen. Van de herfst tot vroeg in de lente vormen wormen, fruit en bessen een belangrijk deel van zijn dieet.

De exemplaren die men 's winters in de tuin ziet zijn veelal afkomstig uit noordelijker gelegen gebieden. Deze komen in de herfst naar de Lage Landen, maar aangezien de bosterritoria dan reeds bezet zijn door onze inheemse exemplaren moeten ze hun toevlucht in tuinen zoeken. De broedvogels van Nederland en België zijn deels trekvogels die in Spanje overwinteren en deels overwinteraars, die dan vaak ook opschuiven naar stadstuinen.

Het roodborstje heeft een intern kompas dat helpt bij het vinden van de trekrichting in het migratieseizoen en is de eerste vogel waarbij dat is vastgesteld.

Het roodborstje is het symbool voor de hoop, zoals de duif dat is voor de vrede.

In sneeuwrijke winters, wanneer eten vinden moeilijk wordt, komt de roodborst gemakkelijk bij voedertafels bedelen om een hap. Dit bedelgedrag ligt aan de oorsprong van dialectnamen als pietje pover, povere jan, poverluut en povertiet.

Betekenis wetenschappelijke naam: van Erithacus onbekend; rubecula = kleine rode